Oliver Laxe: «O rural é duro, pero esa dureza é o que me atrae»
Unha entrevista a Oliver Laxe, cineasta.
Sen dúbida, para nós Oliver Laxe —París, 1982— é o cineasta galego do momento —e posiblemente do futuro—. O pasado mes de maio ocupou as páxinas dos medios de todo o país coa súa terceira longametraxe, O que arde, ao ser dobremente galardoada no 72.º Festival Internacional de Cine de Cannes co Premio do Xurado e o Premio á Mellor Creación Sonora da sección Un Certain Regard —Unha Certa Mirada—, sendo ademais a primeira en lingua galega proxectada no festival francés.
Con este recoñecemento Laxe converteuse nun dos cineastas españois, xunto a Víctor Erice, seleccionados en Cannes coas súas tres primeiras obras e o único en ser premiado por todas elas —Premio FIPRESCI da Quincena dos Realizadores en 2010 por Todos vós sodes capitáns, e Gran Premio da Semana da Crítica en 2016 por Mimosas—. O filme, rodado nos Ancares —Lugo—, a terra dos seus pais, tamén obtivo o IX Premio San Sebastián-Gipuzkoa Film Commission na Sección Perlak —Perlas— do 67.º Festival de Cine de San Sebastián, e foi seleccionado noutros festivais internacionais como o de Toronto, Nova York ou Karlovy Vary. O que arde estréase nas salas de cinema o vindeiro 11 de outubro.
Tras regresar recentemente do País Vasco, e dous días antes da preestrea na 16.ª edición do Festival Internacional de Cine Curtocircuíto —unha sesión especial que logrou o cheo absoluto do Teatro Principal de Santiago de Compostela—, o director reuniuse cos seus veciños, moitos deles participantes na película, en Navia de Suarna —Lugo—, para presentárllela nun cinema outonal ao aire libre organizado na praza da vila, e no que se sucederon os mutuos agradecementos.
Coñecedores do arraigado vínculo que o une a estas terras, quixemos aproveitar esta ocasión única para falar con Oliver desa parte galega e rural que envolve o cineasta e o seu traballo, e saber un pouco máis do proxecto que pretende levar a cabo na súa casa familiar en Vilela —Navia de Suarna, Lugo— para impulsar o desenvolvemento da comarca.
Como sería Oliver sen ter tido contacto con Vilela? Que cres que che achegou, persoal e profesionalmente?
Sempre o penso! Creo que me enraizou. Véxoo en moita xente que non ten aldea, ou que non estivo en contacto con algo tan esencialmente destilado. Todos eses valores, sobre todo a posición do ego, a humildade e a aceptación. E que sempre o digo, positivamente: eu vivín a Idade Media, coa miña idade! Cando penso que sería de min se estivese en París, creo que tería moitísimo máis desarraigamento.
O teu cinema sería o mesmo?
Non. Aínda que non me gusta moito imaxinar esas cousas, porque o mundo está ben feito e as decisións eran inevitables. Son determinista, teño o determinismo do campo. As cousas tiñan que ser así e non me poño a pensar «que tería pasado se houbera…». Eses son pensamentos que non hai no campo, non hai tempo para eles. Así que isto é o que me tocou, e perfecto, pero se fago o exercicio e penso, supoño que sería máis desarraigado. En París iso vese na produción artística, o infantilismo é atroz. Esa aparente falta de sufrimento é o que fai que cando este chega non sexan nobres, non teñan esa dureza, nin morran con dignidade.
Ti falas da dicotomía entre «cinema con alma» e «cinema desalmado», máis que comercial e de autor. É máis doado facer cinema con alma no rural?
Si, claro. É moi difícil facer unha película sen alma aquí, hai que ser verdadeiramente moi cazurro, ter a esencia moi desfeita, moi velada.
«Quero facer do pasado o presente e ir á miña esencia. Vilela é o sitio onde creo que podo crecer máis».
Fillo de emigrantes galegos, viviches entre Francia e Os Ancares. Unha vez coñecida esta terra, é a ausencia a que crea a necesidade de volver a ela?
Esa distancia que sofres na emigración é dura, porque es estranxeiro alí e aquí. A min veume ben porque tamén é a do artista, permíteche viaxar, e eu sempre a asumín, nunca fun turista senón viaxeiro. En cambio, foi duro marchar de París, foi unha fractura tamén na familia. Viviamos nun barrio moi chulo preto do Bois de Boulogne e estabamos ben alá. Desde logo, a fascinación de vivir neste espazo, os cheiros, o traballo do campo, os animais, xogou un papel importante.
Agora quero facer do pasado o presente e ir á miña esencia. Quero verdade na miña vida. Teño a fortuna de facer un traballo que é permanente observación dun mesmo, de empregar as ferramentas da arte para explorar a túa esencia, para conectarte con ela. Entón, de maneira moi natural e orgánica, o meu traballo lévame á raíz, alí onde creo que o meu desenvolvemento interior vai ser máis frutífero. Isto é unha pura cuestión de supervivencia, ou de egoísmo, é dicir, Vilela é o sitio onde creo que podo crecer máis. Teño moita sensibilidade e enerxía de aquí, son forte. É unha enerxía pola que non me chega o mundo, o ordenador non é capaz de transformala, ao contrario, atrófiame. Por iso teño ganas de ter como reto ocuparnos deste val. Dise de Galiza que é «o país dos mil ríos», e non sei cantos vales hai, pero se un galego se ocupase de cada un deses vales…
Sorpréndenos que cando falas dese proxecto persoal en pleno rural ninguén profunde no asunto. Nós si temos curiosidade por coñecer esa iniciativa que te ten tan ilusionado. Cóntanos en que consiste e cando tes previsto empezar.
O proxecto é crear unha granxa pedagóxica, ou centro de terapias, aínda non sei moi ben como definilo. Levarase a cabo na miña casa familiar en Vilela, e comezaremos as obras en 2020 para preparar dúas salas multifuncionais, nas que se realizarán as actividades.
O obxectivo é motivar a xente para que traballe e se enraíce. A nosa sociedade está fundamentada na teoría de que o saber dá o ser. Estudamos, acumulamos información, un coñecemento que é unicamente externo, nunca interno, e cando hai curvas, unha crise, á xente non lle serven para nada as carreiras. Este é precisamente un dos fracasos do mito do progreso, da modernidade. Realmente é o ser o que dá o saber, é o estar o que, secretamente, che dá unha mirada, un coñecemento, uns valores.
Polo tanto, pedagoxicamente o que queremos é invitar a xente a aprender a traballar, a sacrificarse. Esta é unha palabra que me encanta, sacrificio, «facerse sagrado», e que tamén está moi deostada polo progreso. Toda esta xente do rural eran sagrados, eran santos, obviamente coas súas atrofias, os seus egos, etc. Non idealizo o campo, pero o sacrificio é a ferramenta que temos para evolucionar, para crecer.
Por suposto, ademais do investimento simbólico, tamén queremos facer cousas tanxibles importantes, como asentar poboación. A ver se co tempo logramos dinamizar a zona creando algunhas sinerxías económicas, por exemplo, co mel, a castaña, a madeira ou a artesanía. A miña ilusión sería que a xente mercase as casas que hai na miña aldea e se puidesen rehabilitar. Vexo que moitos dos gandeiros que están alí non teñen fillos, e agora a cousa está ben, pero preocúpame o que poida pasar dentro dalgúns anos. Igualmente, se aquí hai traballo, posibilidade de proxectos e capacidade de innovación, vexo tanta riqueza e tanto futuro…
Poden chamarme idealista, pero o que sempre me din antes de comezar os meus proxectos é que os acabo facendo (risas). É a fe de que, cando ti imaxinas o mundo, o creas, e podemos cambiar as cousas pouco a pouco.
E xa tes pensado un nome?
Aínda o estou cavilando. O que entendemos por innovación levaríame a chamarlle algo así como «Centro de Terapias Comunitario e Pedagóxico Ser» —polo río Ser, afluente do Navia que pasa por Vilela—, pero realmente creo que non hai nada máis innovador, nin terapéutico, que darlle o nome da casa, onde hai unha liñaxe, o pan se fai dunha determinada maneira, etc. Ao meu avó chamábanlle Quindós, e Quindous é un nome que me gusta.
Como se vai estruturar?
O proxecto vaise asentar sobre catro piares. En primeiro lugar, os obradoiros de creación, relacionados coa artesanía, a gastronomía e as artes, como o cinema ou a poesía. Temos pensado traer persoas relevantes neses ámbitos para falar da liñaxe, da relación cos seus mestres, con esa persoa de referencia que os transformou na vida —un artista, un pai—. Tamén obradoiros vencellados ao agro, ao material: pedra, pan, poda e enxertos de castiñeiros, apicultura, etc. O terceiro piar serán os obradoiros de terapia, actividades para o desenvolvemento interior: psicoloxía, apiterapia, retiros de nutricionismo, macrobiótica, etc. E, por último, a «Butaca rural», a modo de cineclub, cunha programación de películas pensadas especialmente para os veciños e que sirvan de escusa para reunirse.
Pola parte económica, trátase dun proxecto sen ánimo de lucro, polo que debe autofinanciarse. En principio, todas as actividades serán gratuítas para a xente da comarca, e os de fóra deberán pagar unha matrícula. Aqueles que non poidan, ou lles resulte caro, o que poden facer é traballar na granxa.
Trátase de cultivar o ser e que reverta positivamente na zona. Eu son «marca Ancares», é dicir, quero levar a cabo actividades encamiñadas á sensibilización e a visibilidade pola propia poética e radicalidade de que alguén da cultura dea ese paso, posto que este proxecto implica frear un pouco a miña relación co cinema.
«Fálase de cambiar o mundo e este o único que quere de nós é que sexamos felices, pero para iso tes que conectarte coa túa esencia».
Ao fío desa radicalidade, cres que o mundo da cultura che perdoará?
Moitos non sei… Todos vimos servir a este mundo, pero cal é a nosa misión? Esa é unha das preguntas que cada ser humano ten que facerse, e eu sempre teño dúbidas. Non sei se é facer películas ou, ao mellor, é facer unha crema de castañas. Ou rezar! Meditar alí, no río Ser, nese espello da alma. Hai moitas maneiras de servir, e iso é o importante.
Fálase de cambiar o mundo e este o único que quere de nós é que sexamos felices, pero para iso tes que conectarte coa túa esencia. Ollo! Vimos dar amor. Dalgunha maneira, eu serei unha persoa máis sa e, polo tanto, darei máis amor á xente que me rodea, que é a importante. Teño que ter coidado porque me movo moito na «cultura do proxecto», ambiciosa e destes tempos, cando o certo é que a felicidade, a autorrealización, moitas veces non está ligada ao ruído desa cultura. Debo medir ben iso.
Por que o fas? Sentes a presión dos devanceiros? É dicir, é importante para ti non só polo que supón cara ao futuro o desenvolvemento de Vilela, senón tamén como un compromiso co pasado? Cres que, dalgún xeito, llo debes?
Si, claro. Penso que unha persoa, para ser sa emocionalmente, ten que honrar os pais, os devanceiros. Malia que ao mellor foi duro, ou houbo algúns desequilibrios, cómpre facer un exercicio de agradecemento. Traernos a este mundo, que para min é un paraíso, con todas as súas contradicións e paradoxos, xa é suficiente mérito como para agradecérllelo.
Pero, ademais desa necesidade de honrar os devanceiros, insisto, tamén quero vivir no espazo no que máis libre me poida facer. Eu veño aquí na procura de liberdade, da profunda, non da das cidades e da modernidade, que nos fai ser presos dos desexos e non libres precisamente.
«Falo do holocausto do rural porque, obviamente, si que hai un desleixo, un menosprezo do rural».
Con O que arde ponse o foco de atención na agónica situación do rural galego, na súa realidade. Estase convertendo nun intencionado campo de exterminio tamén cultural —modos de vida e lingua—?
O relato non é tan crepuscular, pero a intención si que era defender, dignificar ou lexitimar estes dous resistentes —Amador e Benedicta— e os seus valores. É certo que o rural se está exterminando, non sei se tanto intencionadamente senón que máis ben creo que isto deriva deses procesos de modernización, secularización e desacralización do mundo, e estamos a falar de séculos e séculos. Un mundo desprovisto do sagrado e dunha filosofía estoica. Un mundo relativista, non determinista, que non sente ou cre que hai un máis alá, outro mundo de formas sutís ou espirituais, ademais das materiais. A angustia que xera esa falta de fe, de crenza, fai que valores como a dor, o sufrimento ou o sacrificio estean deostados, igual que o compromiso ou a integridade. A xente non quere sufrir.
Eu falo do holocausto do rural porque, obviamente, si que hai un desleixo, un menosprezo do rural, unha achega puramente estatística na desaparición dos servizos. Do mesmo xeito, penso que, para que o rural volva ter os equilibrios de antes, o mundo vai precisar dun novo recentramento ontolóxico. Ten que suceder algo para que se volva sacralizar, para que na mirada, na conciencia e na sensibilidade do ser humano volvan eses valores. Todas as voltas que estamos facendo ao rural, ou polo menos eu, non son totalmente estruturadas. A ver ata onde chega a miña relación co val a nivel agrario, ata onde o propio espazo é autosuficiente, para non ter que recorrer sempre a fondos de fóra ou ás propias matrículas. De feito, o meu proxecto non me parece que sexa unha fórmula de futuro, é unha máis, paralela e importante, pero ten que ser unha relación máis próxima coa terra. Ten que producir, e hai que vivir dela.
Cres realmente que todos somos igual de culpables do que ti cualificas de «holocausto» do rural?
Non me gusta falar de culpabilidade, sempre o poderemos facer mellor. O ser humano é unha máquina de xerar amor e servizo infinita, así que sempre podemos dar máis. Claro, cada un ten que dar o que poida, ao seu nivel.
Aí que lugar ocupa entón a responsabilidade administrativa sobre a ordenación do territorio?
Ah! Moita! Falta visión, claro, e falta tamén unha sociedade que guíe, que inspire. Retroaliméntanse, pero obviamente falta romanticismo, falta fe. Por exemplo, no cinema cambiamos a realidade. Antes de que empezásemos a traballar un fatado de cineastas, a situación era desoladora, tanto o que se facía como a posición da Administración. Si que pola súa parte houbo algunhas ideas innovadoras, como a Axencia Audiovisual Galega ou a AGADIC —Axencia Galega das Industrias Culturais—, pero creo que investimos toda a nosa enerxía en traballar, en facer bos proxectos, e os propios cineastas obrigamos as institucións a seguirnos, sobre todo cando temos premios internacionais, cando fóra recoñecen que o que estamos facendo en Galiza é único. No cinema galego hai máis innovación, somos referenciais para o resto de España, hexemónicos por talento e visión, pero sobre todo por capacidade de traballo, e onde recaen as axudas é en películas esenciais.
Falta amor?
Falta amor, si.
O que arde é unha mostra de amor?
Si, do primeiro segundo ao último, e o espectador sénteo. Evidentemente, o proxecto tamén xorde de certa rabia, e ás veces dóeme, pero sobre todo de amor. De feito, hai tanto que intento amar os que culparon.
Que visión do rural consideras que hai no mundo urbano? Existen demasiados tópicos e están moi arraigados?
Son dúas miradas diferentes, a urbana e a rural. Malia que a miña é moi intelectual, creo que tamén está moi enraizada na tradición, e unha das cousas da película das que máis contento estou é que a mirada é a do rural.
Hai tópicos, están arraigados, e todo nace dese choque modernidade-tradición que evocaba antes, dunha sorte de veo que temos nas cidades. Aparentemente, hai menos sufrimento para a saúde no urbano que no rural, pero o que hai é psicolóxico, espiritual, un desarraigamento profundo de consecuencias moito peores. Non fai falta máis que falar coa xente para decatarnos do nivel de angustias, de traumas, de neuroses que hai nas cidades. Mírame a min! (risas)
É curioso como chegamos a extremos tan contraditorios. Estamos postergándonos ante as iconas das cidades, esta relixión do consumo e dos desexos infantís, esta acumulación de experiencias vacuas, esta angustia, este medo á morte que nos obriga a acumular esas experiencias. E, ao mesmo tempo, en paralelo, estamos a xulgar que un labrego cace, ou que tire o plástico ou os cigarros ao chan. Claro que non me gusta cando vexo algún dos meus veciños desfacer o silo e deixar o plástico ciscado por aí, ou cando despois de fumar tira a cabicha ao chan, no medio do monte, e a pisa. Obviamente faría o contrario, pero non me sinto lexitimado nin na obriga de dicirlles o que penso. Eu que collo avións, que vou facer a miña compra a supermercados, que me ducho todos os días. Eu que non vivo no rural, que non traballo para que se manteña en equilibrio, e en cambio eles si están a estruturar o pouco que queda do rural.
«Ou volvemos tomar o traballo como un xesto que dignifica o ser humano, que transforma a súa enerxía e que o vincula e o conecta co mundo, ou non hai futuro para o rural».
Que opinión che merecen as decisións políticas, ou ausencia delas, respecto ao rural e, en particular, á produción do sector agropecuario? É certo que en Francia existe un maior respecto e dignificación dos agricultores e gandeiros?
Tendo en conta que non coñezo con detalle o sector agropecuario, vexo que é unha industria subvencionada. Dalgunha maneira está dando de comer a todas esas familias, pero o problema nesta zona é que, malia seren vacas de boa raza, que dormen na propia natureza e comen herba boa porque non hai contaminación, esta carne, que ten o selo de Ternera Gallega, estase vendendo ao mesmo prezo que outra tenreira de Castela, que leva o mesmo selo. Isto é inxusto. Ademais, o ano pasado os gandeiros dos Ancares foron os últimos que cobraron as axudas, o cal desequilibrou moito certas economías.
En fin, algúns veciños din que antes nos Ancares podían vivir das aldeas varias familias, e que agora o equilibrio é que sexa unha familia a que viva das terras, que non dá para máis. Non sei cales poderían ser as solucións. Fíxome en iniciativas como a da cooperativa de gandeiros A Carqueixa —Cervantes, Lugo—, que creou unha páxina web [www.osabordosancares.com] na que vende carne directamente aos consumidores, sen pasar polos distribuidores.
En Francia o campo sempre se estruturou moito antes, e as políticas foron distintas das políticas que se emprenderon aquí despois da Guerra Civil, coa creación dos embalses e desta industria do piñeiro e do eucalipto, nos anos 50, que fixo que xa un 20% dos gandeiros vendesen o seu gando e marchasen aos cintos das cidades.
Agora somos nós os que che preguntamos: que pasará cando a señora Carmen non teña vacas? —referencia á curtametraxe París #1, Oliver Laxe, 2008—
Carmen é a miña veciña de Vilela, e todo isto que estou facendo nace de ser testemuña desa incerteza, de preguntarse «que pasará?». Lembro estar con ela e, desde unha revolta, ver os castros que hai en fronte da aldea. Despois paseabamos e comentabamos que Vilela ía quedar como os castros, que lle ía pasar a terra por riba. Eu tería oito anos e lémbrome de fascinarme con ela, pensar en facer unha casa rural na súa casa, en darlle un impulso ao lugar.
Que pasará? Non sei, pero, incluso se morre, están repoboándose os bosques con moitos animais tamén. En fin, eu son bastante antropocéntrico. Creo que o ser humano está no centro da creación, o cal non quere dicir que estea en harmonía co que o rodea, ou que non teña que respectar o que o rodea, pero confío na simbiose entre o ser humano e o seu medio natural. Hai algo bonito cando unha persoa se responsabiliza, guía e coida un espazo.
Que futuro elixirías para o teu rural, para Vilela?
Encantaríame que houbese tres familias vivindo alí e os nenos puidesen xogar entre eles. Que tivese vida e houbese xente, de onde fose, galega ou non, que tivese a mesma relación que eu teño co espazo, recibindo amor del.
Ou nos reapropiamos do termo «sacrificio», «facerse sagrado», a través do sufrimento, é dicir, ou volvemos tomar o traballo como un xesto que dignifica o ser humano, que transforma a súa enerxía e que o vincula e o conecta co mundo, ou volvemos entender que ese compromiso é o que nos fai crecer, madurar, ou non hai futuro para o rural. Efectivamente, o rural é duro, pero esa dureza é o que me atrae. O feito de que vaia aprender a traballar e vaia aprender a morrer, e que me enfronte coa morte todos os días, que a natureza lle poña cortalumes ao meu ego, que o esculpa, como o facía entón. Ou se chega a esta consciencia da tradición, que se serena nunha consciencia de transitoriedade, porque non hai a angustia de que todo se acaba aquí, ou non creo que se volva ao campo. Considero que a nosa xeración xa non sabe traballar, xa non sabe sufrir, estamos secuestrados polos nosos desexos, infantís e curtopracistas, e a ver que sucede no mundo, a ver se hai algo que nos sacode.
LE TAMÉN:
O que arde, de Oliver Laxe: unha historia de lume, sacrificio e amor
