A historia tristemente interminable

Un relato de ficción realista.

Esperto coa sensación de que unha manda de cabalos pasou por enriba de min. Ao tentar abrir os ollos, noto como as miñas pálpebras pesan, como se levasen séculos pechadas. Confundido e medio adormecido, vexo ao meu arredor unha morea de xente en padiolas.

O relato

Trato de incorporarme, pero non o consigo. O meu corpo pesa unha tonelada. Pecho os ollos e suspiro. Entón escoito ao meu carón unha voz doce como o mel que, amosando alegría e asemade preocupación, me pregunta como me encontro. Volvo abrir os ollos e véxoa. Unha enfermeira, que por un intre confundín cun anxo, repíteme a pregunta, á que respondo que moi moído, pero creo que ben: «Onde estou? Que pasou? Como cheguei aquí?». Acariciándome a cara, contéstame coa súa aveludada voz: «Considérate afortunado por ter saído desta… Descansa un pouco máis e xa cho explicarán todo cando esteas mellor». Deixa unha laranxa na miña man e, sen máis palabras, continúa co seu traballo, atendendo os demais pacientes. Eu volvo caer rendido nos brazos de Morfeo.

Esperto de novo, esta vez con máis facilidade e, ao meu parecer, en mellores condicións. Ela está ao meu carón, mirándome cuns ollos profundos e escuros, pero que posúen o escintilar do ceo nocturno de agosto. «Como te encontras?», pregúntame mentres pon a súa man na miña fronte. «Agora moito mellor que hai un anaco». Esbozando un sorriso que deixa asomar as engurras provocadas polo cansazo, aclárame que ese «anaco» foi onte e que levo un día enteiro durmindo. «Podes erguerte?», ao que asinto coa cabeza e, pouco a pouco, séntome na padiola e incorpórome. Apoiándome nela, lévame a outra estancia, onde percibo máis bulicio, e axúdame a sentarme: «Aquí estades os poucos afortunados da semana pasada. Eles contaranche o que querías saber; eu non podo parar, non damos abasto». Dáme unha mazá e vaise, pero, antes de que estivese demasiado lonxe, pregúntolle: «Volverei verte? Como te chamas?». Xírase e mírame: «Espero que si… Son Sophie». Quedo alí, rodeado daqueles veciños de cama con máis ganas de falar que os anteriores, sen entender aínda o que me ocorrera.

Pouco tempo despois de chegar, outra enfermeira entra na estancia cun carriño con comida para todos: sopa e un anaquiño de carne cocida, acompañados dun pequeno bolo de pan de millo. Ata ese momento non me decatara da fame que tiña. Cada un come na súa cama, ata rematar coa última miga daquel pan de deuses. O home que ocupa a cama que está á miña esquerda comeza a falarme: «Como estás? Que tal o levas?». Sen saber moi ben que dicir ao respecto, respóndolle que non sei que me ocorreu, e el inicia un relato que, a cada paso, me deixa más perplexo: «De verdade non sabes o que che ocorreu, o que sucede aquí? Tranquilo, eu infórmote. Uns soldados atopáronte delirando nunha estrada. As febres que tiñas eran tan fortes que non contestabas con sentido a ningunha pregunta, así que te trouxeron a este hospital privado, porque os públicos xa están desbordados. Na entrada xa estabamos agardando varios de nós e xente maior. Un médico saíu a vernos para decidir quen entraba e quen non, pois non hai sitio para todos os infectados, pero cando desbotou o primeiro ancián derrubouse, chorando sen consolo, e tivo que substituílo a enfermeira, Sophie. Foi ela a que elixiu quen sería hospitalizado e quen quedaba á espera dunha cama libre. Pódese dicir que ela nos salvou a todos os que estamos aquí, e tentouno cos que quedaron atrás».

Aínda sen acabar de comprender o porqué de todo aquilo, pregúntolle ao meu xa compañeiro que é o que causa esas febres, e se todos estamos alí por elas. Á segunda cuestión responde afirmativamente, sen titubear. En canto á primeira, non esconde as súas dúbidas, pois, malia que os seus superiores lle dixeran que non era máis que unha gripe forte, el non está convencido: «Unha gripe que mata tanta xente nova?», pensa en voz alta, e continúa relatándome moitos dos feitos acaecidos durante os días nos que estiven inconsciente. No dou creto a todo o sucedido no país mentres eu me debatía entre a vida e a morte. Poderíase dicir que aos meus vinte e cinco anos tiña vivido moito, pero nunca nada como o que está acontecendo.

Pasou unha semana e non volvín ver a Sophie. Os meus compañeiros foron contándome máis detalles. Este hospital privado non nos deixará estar demasiado tempo aquí, pois parece ser que, por cada día que un paciente está ingresado, lle cobra unha tolemia ao Estado. De feito, a empresa está a enriquecerse á conta desta gripe, como o fixo anos atrás coas súas especulacións coa alimentación da poboación. Estou inmerso nas miñas divagacións cando vexo entrar un médico de porte aristocrático que, mentres nos trata como a heroes, nos comunica que todos somos dados de alta. Recollo as miñas escasas pertenzas e, antes de marchar, pregúntolle a unha enfermeira por Sophie. A moza rompe a chorar desconsolada, e, saloucando, cóntame que a súa compañeira está na área de infectados de risco. O corazón cáeme aos pés… Estou namorado daquel anxo que me salvara, e agora é ela a contaxiada. Eu xa estou curado, pero sinto que debo estar ao seu carón. Débollo. Despois de moito discutir con algún médico, e de subornar outros co pouco que teño, logro chegar, por fin, xunto a Sophie. Está durmida e ardendo; nada do que lle aplican lle calma a febre. Só penso no que esa bela descoñecida fixera por min, un perfecto descoñecido tamén para ela, e quedo alí, mudándolle os panos húmidos da fronte e agarrando a súa man.

Á mañá seguinte espertou, aínda con febre; sorriu ao verme e os seus ollos volveron escintilar: «Vexo que estás curado, canto me alegro», dixo cun fráxil fío de voz. Non puiden evitar ruborizarme. «Que tal estás, Sophie?». Sen contestar á miña pregunta, díxome: «Cóntalle ao mundo o sucedido nestas datas, sen alarmismos pero con veracidade, para que a xente saiba substituír o medo e a ignorancia pola verdade e a precaución». Fíxenlle unha promesa: «Así o farei», e collín a súa man: «Pero contigo ao meu carón». Aínda que ela estaba sentenciada, e sabíao: «Escóitame, eu non vou saír viva de aquí. Cada hora que pasa cústame máis respirar, nótoo… Só che pido iso… Que a xente aprenda e que os nosos dirixentes tomen nota para que esta situación non se repita. Continuemos o legado de Nightingale».

Sophie morreu o 11 de novembro de 1918 —curiosamente, o mesmo día que rematou a Gran Guerra— no hospital privado que, como parte do seu gran monopolio empresarial, a Compañía Inglesa das Indias Orientais tiña nas aforas de París. Pero o seu legado chegou moi lonxe. Eu só era un soldado francés que se contaxiou da coñecida como gripe española durante a Primeira Guerra Mundial, nas trincheiras da fronte franco-alemá. A forza daquela gripe foi tal que, por medo á deserción en masa, os mandos nunca nos informaron nin fixeron público o gran problema que ameazaba o mundo. Ata aquel momento, a gripe sempre afectaba as persoas máis anciás ou a infancia, e eran poucos os casos complicados en persoas na flor da vida. Pola contra, a de 1918 atacou a todos por igual, cebándose nos que mellor debiamos tela superado. Debido á súa virulencia, a que os mandos investían diñeiro en facerse máis ricos e crear máis armamento para seguir guerreando un ano máis, mentres que a nosa alimentación era moi precaria e desequilibrada, e a que a prevención sanitaria non existía —en parte para non alarmar as tropas—, a infección entrou nos nosos corpos como coitelo en manteiga e poucos, moi poucos, sobrevivimos a aquela pandemia. Persoas como Sophie deron a súa vida por nós. Ela gozaba de boas condicións de saúde, pero a falta de material de protección —que a deixou exposta ao letal virus—, traballar ata a extenuación para atender todos os enfermos posibles, e o feito de ter que decidir a quen se tentaba salvar e a quen non, constituíron una combinación mortal. Iso último foi o que máis a debilitou, xa que, á parte do esforzo físico, o golpe psicolóxico que sufriu nesa época desgarrouna por dentro, dun xeito que só ela mesma soubo.

A historia

Sesenta anos antes da Primeira Guerra Mundial, no transcurso da guerra de Crimea, a excepcional Florence Nightingale emerxeu como un faro de luz nas tebras. Aquela aristócrata licenciada en matemáticas sentiu a chamada da enfermaría, un traballo moi mal considerado daquela, e polo cal as mulleres que o exercían eran tachadas do peor. Formada na súa nova profesión, e aplicando as matemáticas e a lóxica á insalubre situación dos hospitais de campaña, conseguiu reducir nun 60% a mortaldade dos feridos en combate. Impuxo a asepsia como primeira orde e a boa alimentación como segunda, chegando mesmo a custear froita e hortalizas frescas para os aleixados. Cando se produciron as epidemias, aplicou de novo o sentido común para crear as barreiras necesarias para evitar contaxios masivos, atendendo ela mesma os peores casos, motivo polo que contraeu o cólera. Por todo o seu traballo e as súas achegas no ámbito sanitario, hoxe en día os licenciados en enfermaría realizan o xuramento Nightingale en moitas universidades, igual que os licenciados en medicina o fan co xuramento hipocrático.

Sesenta anos antes da Primeira Guerra Mundial, no transcurso da guerra de Crimea, a excepcional Florence Nightingale emerxeu como un faro de luz nas tebras.

No ano 1918 estalou unha das maiores pandemias de gripe recordadas ao longo de toda a historia. A gripe H1N1 afectou todo o mundo nun período de máxima complexidade, como era a Primeira Guerra Mundial. Calquera pandemia en condicións normais, como a actualmente provocada polo virus SARS-CoV-2, pode ser demoledora. Pero se a isto engadimos un conflito bélico de tales dimensións e a particularidade das trincheiras en Europa, a de 1918 móstranos o fráxiles que somos, ata puntos insospeitados. Debido a que a prensa de España era a única que publicaba información sobre a infección, os países contendentes denominárona «gripe española» para, a sabendas de que non era certo, tentar tranquilizar as súas tropas coa idea de que só estaba neste país. Así, mentres os soldados pasaban fame e estaban enterrados naquelas lameiras que eran as trincheiras, a pandemia estendeuse por elas como se fosen autoestradas.

Ao anterior débese sumar que os países en liza gastaban moito en armamento, pero pouco en equipamento médico para os hospitais e sanitario para os soldados. A mellor proba diso foi a extraordinaria Marie Curie, que, con diñeiro do seu peto, cargou unha furgoneta cos recentemente descubertos raios X para ir á fronte atender os militares con traumatismos. Mesmo houbo moitas empresas privadas que se lucraron á custa desta pandemia a través de hospitais improvisados. Crese que a gripe do 18 acabou co 10% da poboación mundial; malia que as cifras varían moito segundo os expertos, arredor de sesenta millóns de persoas caeron baixo a espada daquela infección.

Existen moitas dúbidas acerca da orixe daquela cepa de gripe, pero crese que foi en Kansas, Estados Unidos, xa que alí se detectaron os primeiros casos. Ese estado norteamericano foi un dos lugares que se lucrou —e moito— coa Primeira Guerra Mundial. Millóns de homes combatían en ambos os bandos e necesitaban inxentes cantidades de alimentos, o que supuxo a aparición da gandaría intensiva, que apartaría a familiar pola súa incapacidade para producir o suficientemente rápido para a contenda. Considérase que, con ese cambio de modelo gandeiro, o virus da gripe mutou e saltou aos animais, onde volveu mutar para saltar de novo aos seres humanos. Así comezou a expandirse como un furacán por todo Kansas, e chegou á fronte da guerra con eses animais e cos recrutas estadounidenses. Unha vez alí, non lle custou nada estenderse polas trincheiras e polos países, posto que, a diferenza do que sabemos neste momento do SARS-CoV-2, a H1N1 quedaba flotando no ar, á espera dun novo corpo ao que infectar.

A día de hoxe a gripe de 1918 tería sido máis fácil de deter, como se puido comprobar cunha das súas variantes máis recentes, a gripe aviaria, que non chegou a aqueles niveis grazas aos medios cos que contamos actualmente, tanto antisépticos como antibióticos e antiinflamatorios. Con todo, debemos sacar varias conclusións daquel fatídico ano 1918 que poden resultarnos de utilidade no presente, pero moito máis no futuro:

• Un cambio brutal nos medios de produción de alimentos, abandonando a gandaría extensiva para pasar á superintensiva, supón a aparición de problemas non só no relativo á alimentación, senón tamén no ámbito sanitario, xa que pode vir acompañado de novas variantes de vellas infeccións.
• A falta de medios sanitarios só crea máis problemas, cuxa dimensión apreciamos cando xa é demasiado tarde, como no contexto actual. A sanidade foise desmantelando paulatinamente, debido á crise económica segundo o que nos queren facer crer. Agora vemos como todo recurso é escaso, sen esquecernos da cantidade de profesionais da medicina que tiveron que emigrar pola anulación de prazas para exercer, ou polo peche indiscriminado de centros.
• En momentos de crise sanitaria está claro que só a transparencia e a calma nos conducen polo camiño correcto para saír dela. Todo o que non siga estas premisas non fai máis que xerar boatos e caos.
• E a máis importante de todas: a pandemia de 1918 parecía imparable. De feito, á vaga inicial seguíronlle dúas máis, das que se considera que a segunda foi a máis letal, aínda que este dato posiblemente se deba á ocultación das cifras reais de mortos durante a primeira, para evitar engadir máis alarma durante a contenda. Non obstante, foi posible parala cando se asinou a paz que puxo fin á Gran Guerra, e unha vez que os expertos na materia de todos os países, combatentes ou neutrais, comezaron a traballar en equipo. A mal chamada gripe española só se conseguiu deter esquecendo as diferenzas e os intereses particulares.

Aprendamos da historia e construamos unha sociedade mellor para, na medida en que depende de nós, evitar que a magnitude dos danos se repita, pois a natureza sempre seguirá procurando abrirse camiño.