Inmunidade por contacto: o ser humano, as vacas e a medicina
Un artigo sobre as vacinas, ou cando do ubre das vacas non saíu só leite.
Actualmente todos coñecemos as vacinas e para que serven, e case todos sabemos como funcionan. Podemos facernos unha idea do que teñen suposto para a humanidade, pero ¿como se logrou este importante fito histórico? Neste artigo recordamos e reflexionamos sobre a súa orixe.
Durante miles de anos a varíola segou a vida de millóns de persoas, alcanzando unha taxa de mortalidade do 30% dos infectados. Foron moitos os remedios ou preparados creados para aplacar os seus síntomas, intentos de cura —na súa maioría estériles— dunha terrible enfermidade que por momentos permanecía latente e noutros se desenvolvía con desatada virulencia —de aí o seu nome—.
Na Inglaterra vitoriana de finais do século XVIII o campo sufría un gran despoboamento. A xente amontoábase nas cidades atraída ou empurrada pola primeira revolución industrial, e albiscábase no horizonte unha primixenia revolución proletaria, froito do cansazo polos abusos dos grandes industriais que só lles permitían pensar en como sobrevivir un día máis. Mentres tanto, na verde e tranquila campiña inglesa, un polifacético médico rural vivía atarefado, atendendo doentes na súa consulta, compoñendo poemas ou realizando estudos sobre a natureza, un ámbito no que destacou por descubrir como o cuco conseguía que outros paxaros criasen os seus pitiños mediante a parasitación doutros niños cos seus ovos. Este doutor tan particular era Edward Jenner —Berkeley, 1749—.
Apaixonado do seu traballo e grande observador do seu contorno, decatouse de que as mulleres que muxían as vacas non tiñan marcas de varíola na cara. Para indagar por que, conversou cunha desas mulleres, Sarah Nelmes, quen lle desvelou que tanto ela como as súas compañeiras sabían que facer para non contraer a enfermidade. Jenner, estupefacto, preguntou como era posible. Ela explicoulle que algunhas vacas tamén tiñan pústulas do virus nos seus tetos e que, ao detectalas, aquendábanse para muxilas. Deste xeito todas tiñan nas súas mans as mesmas pústulas que o gando, o que as mantiña a salvo nos brotes da varíola humana. O doutor, incrédulo, pediu probas, e Sarah levouno a ver unha desas vacas, Blossom. O doutor cavilou sobre isto durante días, e axiña empezou a traballar.
En 1796, Edward Jenner decidiu pasar da teoría á práctica. Extraeu pus das bochas de Blossom que contiñan a varíola bovina e, unha vez diluído, inoculoullo a un neno completamente san, James Phipps, o fillo do seu xardineiro, que pasaría á historia como o primeiro vacinado. O corpo de James reaccionou cunhas leves febres. O médico inxectoulle o xerme ao neno por segunda vez, pero nesta ocasión non mostrou ningún síntoma. Jenner agardou acontecementos, seguro do seu traballo previo, e puido comprobar os resultados cando unha curmá de James enfermou de varíola. O doutor xuntou os dous nenos na mesma cama, forzando o contaxio, e observou que, mentres ela sufría todas as inclemencias deste virus potencialmente letal, el só tiña febre.
Edward Jenner, o médico rural, poeta e naturalista, descubrira a maneira de inmunizar o ser humano contra a varíola, converténdose no creador da primeira «vacina» da historia —denominada así en honor de Blossom, a vaca da que proviña—, e do protocolo polo cal se desenvolverían posteriormente outras moitas. Compartiu gratuitamente os seus achados coa comunidade científica e, anos máis tarde, Louis Pasteur acuñaría o termo «vacinación» —para referirse a calquera inoculación inmunitaria— en honor do doutor Jenner.
Nun principio a expansión da vacina foi lenta, pois manter vivo o virus non era tarefa doada —non existían os frigoríficos—. En Italia intentouse expandir, con certo éxito, levando animais infectados de varíola bovina de vila en vila, pero non era un método completamente efectivo porque, cando as vacas curaban, había que agardar unha nova infección. Pero todo cambiou cando entrou en España, a través de Cataluña, no ano 1800. O médico Francisco Javier de Balmis —Alacante, 1753— foi o primeiro español en traducir o libro onde se detallaba o procedemento polo cal se realizaba a vacinación, e axiña se converteu no máximo experto. Despois de vacinar e difundir o proceso polo país, o rei Carlos IV encargoulle facer o mesmo coas colonias españolas en América e Asia. Edward Jenner xa demostrara que era posible transmitir a vacina eficazmente de persoa a persoa —non só directamente das vacas—, así que Balmis ideou unha peculiar maneira de levala viva ata eses territorios: inoculala a nenos orfos —que debían estar libres de varíola humana— en España, transportalos ás colonias e, unha vez alí, usar o seu sangue para vacinar outras persoas. Para iso «recrutou» vinte e dous pequenos de entre tres e nove anos. Seis deles procedían de La Casa de los Desamparados de Madrid, once do Hospital de la Caridad de A Coruña, e cinco de Santiago de Compostela. A vacina transmitíase dun a outro cada dez días para manter vivo o xerme.
O 30 de novembro de 1803 o navío María Pita partiu do porto da Coruña cos vinte e dous nenos, Francisco Javier de Balmis, o seu equipo médico e a fundamental Isabel Zendal Gómez —Ordes, A Coruña, 1771—, enfermeira e reitora do orfanato Casa de Expósitos da Coruña, que se encargaría de coidar as criaturas, entre as que se atopaba o seu propio fillo. A Real Expedición Filantrópica da Vacina, coñecida como «Expedición Balmis», dividiuse entre o norte e o sur das provincias de ultramar, nas cales se recolleron novos nenos para repetir o proceso iniciado en España. Conseguiuse levar a vacina ás Illas Canarias, Venezuela, Colombia, Ecuador, Perú, Nova España, Filipinas e China —onde, tras terlle sido concedido o permiso solicitado para internarse nese territorio, se vacinou a poboación ata chegar a Cantón—. No seu regreso a España, o doutor Balmis detívose na Illa Santa Elena e, malia a guerra entre ambos os países, convenceu as autoridades británicas para efectuar a vacinación. O método ideado polo médico español replicouse con éxito no resto do mundo.
Toda unha odisea en busca da saúde mundial que, aínda que a día de hoxe hai a quen pode resultarlle moralmente cuestionable pola implicación de nenos orfos, no seu momento supuxo a salvación dunha morte segura para millóns de persoas. A súa relevancia acadou tamén a literatura e o cinema, onde podemos encontrar diversas obras cuxo tema central xira arredor desta expedición, entre outras Saving de world —Julia Álvarez, 2006—, Ángeles custodios —Almudena de Arteaga, 2010—, novela na que se basea o filme de TVE 22 ángeles —Miguel Bardem, 2016—, ou Los héroes olvidados —Antonio Villanueva Edo, 2011—.
A erradicación da varíola, así como a cura de tantas outras enfermidades, non tería sido posible sen os achados e as contribucións de Edward Jenner, Sarah Nelmes, James Phipps, Francisco Javier de Balmis, o equipo médico, Isabel Zendal e os nenos da súa expedición. Pero tampouco, por suposto, sen Blossom. Este descubrimento é unha mostra máis da histórica e necesaria interconexión do ser humano coa contorna que o rodea: os animais, a natureza e os seus conxéneres. Se a inmunidade se logra a través do contacto, reflexionemos sobre o afastamento do medio ao que nos diriximos e que, segundo os estudos, eleva o número de enfermidades e alerxias. Polo camiño polo que imos, de illamento tecnolóxico, de desaparición da convivencia en comunidade ou de destrución dos xeitos tradicionais de produción —familiares e de autoabastecemento—, relegaremos ao esquecemento todo o aprendido durante miles de anos para construír unha sociedade formigonada que atopa nas urbanas zonas verdes un autoengano da súa interacción coa terra, e que cuestiona a importancia e utilidade dun fito sanitario como as vacinas.