Curiosidades históricas: de Yggdrasil á árbore de Nadal

Un artigo sobre a orixe dun símbolo universal.

Se hai un momento do ano no que non se lle poden poñer portas ao campo, ese é, sen dúbida, o Nadal. Enclavado no solsticio de inverno e con múltiples costumes de orixe rural, o máis obvio é o de adornar a árbore. Aínda que hoxe en día só sexan uns anacos de plástico que o imitan, nas nosas mentes esa fragrante esencia que nos recorda o bosque, con todos os seus beneficios e traballos. Agora ben, freemos por un momento o noso irreprimible consumismo de Nadal e pensemos: que pinta unha árbore na que é a festividade cristiá por excelencia?

Esta cerimoniosa e moderna práctica afunde as súas raíces na relixión nórdica precristiá dos viquingos e dos seus veciños —anglos, saxóns, godos, suevos, etc.—. Para venerar a Frey, o seu deus do Sol e da fertilidade, señor da natureza viva e posuidor da «espada do verán», que renacía cada solsticio de inverno, cando se aproximaba esta data os nórdicos adornaban unha árbore —xeralmente, un abeto—, da que colgaban símbolos fálicos, candeas e metais que brillaban co reflexo das chamas e, aos seus pés, colocaban ofrendas de alimentos coas que lle pedían a Frey que os provese dunha colleita igual ou mellor que a anterior.

Segundo as crezas nórdicas, o universo tiña a forma dun freixo en cuxas ramas e raíces se unían os nove mundos: a árbore sagrada Yggdrasil.

Non obstante, ese abeto simbolizaba moito máis, pois era un intento de representar a árbore sagrada Yggdrasil, un dos mellores exemplos relixiosos baseados no ciclo vital da natureza. Segundo as crezas nórdicas, o universo tiña a forma dun freixo en cuxas ramas e raíces se unían os nove mundos: o dos deuses Æsir, gobernado por Odín e a súa esposa —Asgard—, o dos deuses Vanir —Vanaheim—, o dos homes —Midgard—, o dos xigantes —Jötunheim—, os mundos nos que habitaban os elfos, luminosos e escuros —Alfheim e Svartalfheim—, o reino do lume —Muspellheim—, e nas súas raíces estaban o reino da morte —Helheim, do que deriva o termo inglés Hell, que significa inferno— e o reino do frío, o xeo, a escuridade e as tebras —Niflheim—. Neste último habitaba o dragón Nidhogg, que mordía continuamente a madeira subterránea —as raíces do freixo do universo— coa idea de desatar o Ragnarök, a fin e o comezo de todo —a batalla da fin do mundo—.

O importante de simular este símbolo da mitoloxía nórdica era a celebración arredor do solsticio que marca o inicio do tempo no que os días medran en luz solar. As neves axiña empezarían a fundirse e os vales, que foran un manto branco e estéril, abrollarían con forza, verdes e fecundos. En definitiva, o obxectivo desta tradición era lembrarlles a todos o marabilloso ciclo da vida, máis que a Yggdrasil en si.

Por suposto, todos estes ritos nórdicos bateron de fronte co cristianismo. Nos albores do século vii, San Bonifacio, na súa ansia evanxelizadora —crese que foi o evanxelizador do centro e o norte de Alemaña—, desesperábase pola complicación da súa tarefa entre os pobos pagáns. Conta a lenda deste santo que, enfastiado polos seus infrutuosos intentos, un día colleu unha machada e dirixiuse a un freixo sagrado, adorado como representación de Yggdrasil e consagrado a Thor —deus da agricultura, entre outros títulos—. Despois de cortalo, plantou un abeto no seu lugar, procurando que todos os habitantes do lugar entendesen que o freixo de folla caduca dedicado á deidade nórdica nada podía contra un abeto de folla perenne consagrado a Deus. Para maior deleite, adornouno con candeas, que representaban a luz que Xesucristo trouxo ao mundo, e con mazás, que simulaban as froitas prohibidas do Edén, a tentación á que non se debía sucumbir.

A forma piramidal do abeto —ou piñeiro—, unido ao feito de que se ornamentase para a natividade de Xesús, propiciou que o seu simbolismo fose mutando da árbore das tentacións á da Santísima Trindade.

Co paso dos séculos, os pobos nórdicos foron cambiando paulatinamente a súa relixión politeísta pola fe cristiá e, así, a representación de Yggdrasil, a árbore do solsticio de inverno, converteuse na árbore de Nadal que coñecemos. Pero que significado tiña exactamente para os cristiáns? A forma piramidal do abeto —ou piñeiro—, unido ao feito de que se ornamentase para a natividade de Xesús, propiciou que o seu simbolismo fose mutando da árbore das tentacións á da Santísima Trindade, en cuxos extremos quedaban representadas as tres persoas divinas: o Pai —Deus— no superior, e o Fillo —Xesucristo— e o Espírito Santo nos dous inferiores.

Paradoxalmente, o abandonado freixo Yggdrasil, que era a viva imaxe do ciclo da vida, acabou transformándose nun triángulo que simbolizaba ese mesmo proceso: un Pai ceo que enviaba as súas bendicións á Terra, un Espírito Santo que a fecundaba e, como resultado, un Fillo, Xesucristo, que nos salvaba alimentándonos co seu corpo e o seu sangue. Todo isto encaixou á perfección nas vellas, pero aínda presentes, crenzas das xentes do norte.

No século xvii, máis alá do afán reformador de Martiño Lutero e da guerra dos Trinta Anos que desencadeara, a expansión do protestantismo creou na poboación a necesidade de identificarse de xeito diferenciado, o que produciu unha batalla tamén de símbolos. Así, se na Europa católica Papá Noel deixaba os seus agasallos nos calcetíns colgados da cheminea, na protestante decidiuse que Santa Claus debía colocalos ao pé da árbore de Nadal, pois que mellor ofrenda á divina trindade que os obsequios de San Nicolás? Aínda que hoxe estes costumes están mesturados e mercantilizados, daquela eran representacións simbólicas que distinguían os protestantes dos católicos, entre moitas outras. Unha vez finalizada a guerra —inicialmente relixiosa—, esta tradición foise estendendo pouco a pouco por boa parte de Europa desde París, como unha moda máis das que imperaban nas cortes europeas.

A aceptación da árbore de Nadal en Europa foi ampla e axiña saltou ás colonias americanas, onde tamén adquiriu gran relevancia. Actualmente, converteuse nun enorme negocio estacional para florarías e centros comerciais, chegando a ser o símbolo do Nadal na maioría de cidades e vilas do mundo enteiro. Unha árbore da que, crenzas á parte, debemos ter sempre presente a súa orixe e o que representa: unha imaxe que nos lembra a importancia da natureza e os seus ciclos, fundamental para a nosa alimentación, e que, sobre todo, nos coloca no noso lugar, xa que, malia o noso avance como humanidade, estamos representando algo máis antigo que ela mesma.